De Libanese hoofdstad Beiroet werd op 4 augustus 2020 opgeschrikt door een enorme explosie. De haven en een gedeelte van de stad werden weggevaagd. De ramp veroorzaakte 190 doden. 6.500 mensen raakten gewond. De stad trilde op zijn grondvesten: de explosie veroorzaakte een aardbeving van 3.3 op de schaal van Richter. 2.750 ton ammoniumnitraat was de lucht in gegaan. Het lag in de haven sinds 2014 opgeslagen. Een tikkende tijdbom vlak bij een drukke woonwijk. Had dit ook in Nederland kunnen gebeuren? En wat zijn de toepasselijke regels voor bedrijven met een opslag ammoniumnitraat?
De boosdoener: het explosieve ammoniumnitraat
Ammoniumnitraat is een zout met de verhoudingsformule NH4NO3, een combinatie van salpeterzuur en ammoniak. Ammoniumnitraat kennen we voornamelijk van de productie van kunstmest. Tot de jaren ’80 was eigenlijk niet bekend dat ammoniumnitraat exposief kan zijn. In 2013 ging een kunstmestfabriek in de Amerikaanse staat Texas de lucht in met 15 doden tot gevolg en in het Franse Toulouse vielen bij een ongeluk in een chemische fabriek 31 doden. Ook is bekend dat ammoniumnitraat wordt gebruik voor het maken van bommen. Zo gebruikte Anders Breivik een bom op basis van ammoniumnitraat voor zijn aanslag in Oslo. Ook wordt ammoniumnitraat door andere terroristen gebruikt voor het maken van bommen.
Ammoniumnitraat komt zelf niet makkelijk tot ontploffing, daarvoor is altijd is een brandstof of externe katalysator nodig. 100 procent van de ammoniumnitraat-explosies in opslagplaatsen komt voort uit branden. Het is daarom belangrijk dat ammoniumnitraat wordt weggehouden van brandstoffen en warmtebronnen.
De aanleiding van de ramp in Beiroet
Op 23 september 2013 voer een vrachtschip van Georgië richting Mozambique. Het schip kreeg motorproblemen en was genoodzaakt te stoppen in Beiroet. De Russische eigenaar van het schip ging failliet en de gevaarlijke vracht werd op bevel van een Libanese rechter verplaatst naar de haven van Beiroet en werd opgeslagen in een opslagloods. Daar bleef de vracht 6 jaar liggen.
Uit documenten blijkt dat de 2.750 ton ammoniumnitraat gecentreerd in de hal lag opgeslagen en een oppervlakte van 2.000 m2 in beslag nam. De zakken lagen te verstoffen, waren gescheurd en de inhoud kwam naar buiten. Daartegenaan stond een stapel houten pallets. Ook lagen 23 ton vuurwerk, 1.000 autobanden, 50 ton ammoniumfosfaat, 5 ton thee en koffie en 5 rollen langzaam brandend lont opgeslagen. Na bestudering van camerabeelden en rookpluimen kan worden vastgesteld dat in de eerste plaats het vuurwerk ontbrande en daarna vatte de autobanden vlam met de explosie van 2.750 ton ammoniumnitraat tot gevolg.
Had deze ramp ook in Nederland kunnen gebeuren?
In Nederland wordt in principe niet gehandeld in pure ammoniumnitraat, vanwege de veiligheidsrisico’s en de kans op het misbruik daarvan. Groothandelaren kunnen pure ammoniumnitraat daarom niet in bezit hebben.
Wel wordt op een aantal plekken in Nederland kunstmest geproduceerd, waarvan ammoniumnitraat het hoofdbestanddeel is. Deze bedrijven zijn vergunningplichtig. De richtlijnen uit PGS 7 (Opslag van vaste mineralen anorganische meststoffen) zijn van toepassing, omdat deze zijn aangewezen als Best Beschikbare Technieken en daarom verplicht moeten worden meegenomen in de omgevingsvergunning. Het gaat daarbij om zogenoemde Brzo-bedrijven die vallen onder het Besluit risico’s zware ongevallen 2015 (BRZO-2015/Seveso lll)[1]. Welke bedrijven worden aangemerkt als Brzo-bedrijf volgt uit bijlage l van de Europese richtlijn Seveso lll. Onderscheid wordt gemaakt tussen lage- en hogedrempelinrichtingen. Beide soorten inrichtingen moeten beschikken over Preventiebeleid zware ongevallen (PBZO-document), Veiligheidsbeheerssysteem (VBS), Systematisch risico-identificatie, Kennisgeving Brzo, Kwantitatieve risico analyse (QRA) en een Rapport aanwijzing bedrijfsbrandweer. Hogedrempelinrichtingen moeten bovendien beschikken over een Veiligheidsrapport (VR) en een Milieu risico analyse (MRA). Bij de opslag van ammoniumnitraat wordt gesproken over een lagedrempel-inrichting indien >10 ton wordt opgeslagen en van een hogedrempel-inrichting als >50 ton wordt opgeslagen. Toezicht op de naleving van de regels is in handen van de omgevingsdiensten, de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid en de veiligheidsregio.
Het bedrijf moet dus aan een flink aantal regels voldoen, maar daar eindigt het niet. Ook de betreffende gemeente moet bij de ruimtelijke planning rekening houden met de aanwezigheid van gevaarlijke stoffen bij bedrijven. Zo moet de gemeente er zorg voor dragen dat voldoende afstand wordt aangehouden tussen het bedrijf en de omliggende bebouwing.
De opslag en risico’s van ammoniumnitraat in Nederland
In Nederland wordt op drie locaties ammoniumnitraat opgeslagen voor de productie van kunstmest. Op twee locaties, Yara in Zeeland en OCI, wordt dit als waterige oplossing opgeslagen. In een waterige vorm is ammoniumnitraat niet detoneerbaar. Bij één bedrijf, Yara in Vlaardingen, ligt maximaal 23 ton ammoniumnitraat opgeslagen. Dit is een fractie van de hoeveelheid opgeslagen ammoniumnitraat in Beiroet. Het opslaan van ammoniumnitraat is mogelijk op de voorwaarde dat de locatie aan strikte voorwaarden voldoet.
De opslag bij Yara voldoet aan het BRZO-2015/Seveso lll en aan de eisen van de Publicatiereeks Gevaarlijke Stoffen 7. Zo ligt de stof in een aparte loods of bunker met een brandwerendheid van 60 minuten. Tussen de loods en omliggende gebouwen moet voldoende afstand worden gehouden. De stof wordt bewaard in big bags die niet tegen elkaar aan mogen staan. Het personeel moet opgeleid zijn om juist te handelen in diverse scenario’s. Meerdere keren per jaar worden controles uitgevoerd door de milieudienst, de brandweer en de arbeidsinspectie. Yara heeft een vergunning voor de opslag van maximaal 35 ton ammoniumnitraat. Het lijkt er dus op dat de veiligheid voldoende wordt gewaarborgd en een ramp zoals in Beiroet zeer onwaarschijnlijk is.
Toch kunnen niet alle risico’s worden uitgesloten. Dat is inherent aan het vervaardigen, opslaan en vervoeren van gevaarlijke stoffen. De ontploffing in Beiroet ontstond immers door een ongelukkige samenloop van omstandigheden. De lading was niet bestemd voor Beiroet, maar eindigde daar wel. Meerdere douaneagenten hadden brieven gestuurd naar de rechtbank om te waarschuwen voor het gevaar. Op deze brieven is nooit gereageerd. Op 20 juli 2020, twee weken voor de explosie, zou nog een brandbrief zijn verzonden naar president Aoun en premier Diab.
Conclusie
Het gaat om uiteindelijk om menselijke, bestuurlijke en politieke fouten, die even goed in Nederland zouden kunnen voordoen. Uit de Beantwoording Kamervragen over ammoniumnitraat in Nederland van 2 oktober 2020 blijkt dat eind augustus 2020 een schip in de haven van Rotterdam lag aangemeerd met 7009 ton ammoniumnitraat aan boord. Dat is een serieuze hoeveelheid.
In Nederland hebben we verschillende systemen om een ramp zoals deze tegen te gaan. Aan de preventiekant hebben we onder andere de omgevingsdienst, die er op toeziet dat de toepasselijke wettelijke regels op gevaarlijke stoffen worden gehandhaafd. Als in Nederland een overtreding wordt geconstateerd van deze voorschriften, volgen bestuurlijke sancties, zoals een last onder dwangsom. De overtreder moet dan een last uitvoeren op straffe van het verbeuren van een dwangsom.
Verantwoording en voorbehoud
Dit artikel gaat over een verschrikkelijke ramp. Het leed dat Libanezen ervaren als gevolg van deze ramp is niet in woorden uit te drukken. Het artikel is bedoeld ter vergelijking en als verkenning welke regels in Nederland van toepassing zouden zijn. De sociale en economische context van Libanon is totaal verschillend van die in Nederland. Hier hebben we veel meer welvaart om ons milieutoezicht goed te regelen. Libanon heeft van 1975 tot 1990 een gewelddadige burgeroorlog gehad en ondervindt daarvan als gevolg tot de dag van vandaag politieke instabiliteit. De oorzaken van deze ramp zijn net zo zeer het gevolg van een systemisch probleem als dat het een gevolg is van tekortschietend milieutoezicht en andere factoren.
[1]: Met de intreding van de Omgevingswet in 2022 wordt het begrip ‘BRZO-bedrijf’ vervangen door ‘SEVESO-Inrichting’.
Bronnen
beantwoording-kamervragen-lid-kroger-over-ammoniumnitraat.pdf
EUR-Lex — 32012L0018 — EN — EUR-Lex (europa.eu)
EUR-Lex — 31996L0082 — EN — EUR-Lex (europa.eu)
wetten.nl — Regeling — Besluit risico’s zware ongevallen 2015 — BWBR0036791 (overheid.nl)
Opslag van vaste minerale anorganische meststoffen (publicatiereeksgevaarlijkestoffen.nl)
Brzo 2015 — Kenniscentrum InfoMil
Opslag ammoniumnitraat in Nederland en onze regio — odnzkg.nl
The Beirut Port Explosion ← Forensic Architecture (forensic-architecture.org)
Ties Herfst en Suzanne de Sevren Jacquet, Juridische adviseurs bij Exsin
